II wojna światowa w Kcyni. Zarys działań militarnych we wrześniu 1939 r. - artykuł Stanisława Pilarskiego
Nocą, pamiętnego i tragicznego 1.IX.1939 r. porucznik Seweryn Semrau (zm. 1986 r.) – podówczas dowódca plutonu w kcyńskim Batalionie Obrony Narodowej (dalej stosuje się skrót: BON „Kcynia”) odebrał telefoniczny meldunek o napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę.
Zaczęła się II wojna światowa.
PRZYGOTOWANIA OBRONNE
O tym, że wojna będzie, wiedziano już w Polsce od dawna. W całym kraju, jak i w naszej okolicy przystąpiono do działań obronnych i tak już w 1937 r. doszło do formowania BON – ów celem zwiększenia stanu liczebnego armii w czasie pokoju.
W Kcyni i okolicy podczas kampanii wrześniowej działały BON „Nakło” „Kcynia”, „Żnin” i „Wągrowiec”.
Batalion nakielski należał do najwcześniej utworzonych oddziałów tego typu. Tworzyli go mieszkańcy powiatu wyrzyskiego. Organizatorem i oddziałem zaopatrującym był 61 Pułk Piechoty Wielkopolskiej w Bydgoszczy. Dowódcą batalionu został major Józef Parczyński (1897-1965)[1]
Siedziba dowództwa znajdowała się w Nakle przy ulicy Piotra Skargi 7, w budynku byłej szkoły dla dziewcząt (obecnie Urząd Miasta). Kompanie 1 i 3 utworzono w oparciu o miasto i okolice Nakła, zaś kompanię 2 w Wyrzysku.
Żołnierze batalionu posiadali w domach umundurowanie sukienne z płaszczem, pas, tornister z jedną zmianą bielizny i chlebak. Broń i pozostałe wyposażenie przechowywano w strzeżonych magazynach i wydawano na czas ćwiczeń. Żołnierzy poddawano intensywnemu procesowi szkolenia. Z reguły jednodniowe ćwiczenia odbywały się co kwartał. W mobilizacji wojennej batalion zmienił nazwę na 86 Batalion Piechoty.
Dla kcyńskiego batalionu jednostką mobilizującą był 62 Pułk Piechoty w Bydgoszczy.
Wymienione oddziały wchodziły w skład utworzonej latem 1937 r. Pomorskiej Brygady Obrony Narodowej, dowodzonej przez płk. Tomasza Mazurkiewicza. Kancelarię nakielskiego batalionu prowadził sierżant Antoni Żakowski.
Kompanie wchodzące w skład nakielskiej jednostki otrzymały nazwy związane z miejscem ich postoju i tak:
1 kompania strzelecka dowodzona przez kpt. Stanisława Nowaka przyjęła nazwę kp. ON „Nakło”,
2 kompania kpt. Piotra Lucka „Wyrzysk”
3 kompania kpt. Józefa Mikołajczyka „Noteć”.
Zarządy Miejskie, gdzie stacjonowały, zobowiązano do przydzielenia tym formacjom odpowiednich pomieszczeń bursowych i magazynowych.
W Wyrzysku do dyspozycji dowódcy kompanii oddano budynek Bractwa Kurkowego, położony przy ulicy Parkowej, natomiast na magazyn przeznaczono miejscową bożnicę przy ulicy Pocztowej.
Skład osobowy batalionu stanowili skierowani przez Powiatową Komendę Uzupełnień podoficerowie i szeregowi rezerwy wszystkich rodzajów broni, nie objęci dotąd przydziałem mobilizacyjnym, a zamieszkujący okolicę w promieniu 12 km od Nakła i Wyrzyska. Rekrutacją objęto rezerwistów wyłącznie narodowości polskiej o nieposzlakowanej przeszłości i lojalności wobec państwa polskiego.
Kcyński batalion dowodzony przez mjr Franciszka Pawłowskiego składał się z czterech kompanii:
„Kcynia”
„Żnin”
„Szubin”
„Chodzież”
Wymienione miejscowości stanowiły jednocześnie miejsca postojów i szkolenia kompanii.
1 kompanię zorganizowano w Kcyni
2 kompania pod dowództwem por. Józefa Bartoszka, dowódcę II plutonu (następnie kpt. Jana Cukrzytka) stacjonowała w Szubinie,
3 kompania kcyńskiego BON od jego utworzenia stacjonowała w Żninie.
Powołanie jesienią 1938 r. BON "Żnin” spowodowało włączenie tej kompanii w jego skład. By zrekompensować lukę dla batalionu kcyńskiego utworzono wtedy nową kompanię w rejonie Łabiszyn – Barcin z miejscem postoju dowództwa w Łabiszynie. W mobilizacji wojennej batalion otrzymał nazwę 83 Batalionu Piechoty.
W kwietniu 1939 r., wraz z tworzeniem nowych batalionów zreorganizowano struktury ON na Pomorzu. Zamierzano nawet utworzyć Kujawską Brygadę ON z dowództwem w Bydgoszczy. Z myślą o niej powołano żniński, wągrowiecki i bydgoski BON.
Jednak ze względu na poważne braki materiałowe i kadrowe, bataliony te podporządkowano dowództwu Chełmińskiej Brygady ON.
Ostatecznie wykształciła się wtedy organizacja wewnętrzna nakielskiego i kcyńskiego BON według typu II, to jest:
4 oficerów zawodowych,
12 oficerów rezerwy,
8 do 11 podoficerów zawodowych,
115 podoficerów rezerwy,
418 szeregowych
Razem: 557-560 ludzi.
Oznaczało to również zmiany w uzbrojeniu, bowiem zamiast drużyny był pluton ciężkich karabinów maszynowych, jeden moździerz i sekcja granatników w każdej kompanii strzeleckiej. Brak było broni przeciwlotniczej.
BON „Wągrowiec” utworzono według typu IV. Jego organizacja składała się z:
Trzech kompanii strzeleckich (1 kompania stacjonowała w Wągrowcu, 2 w Skokach, 3 zaś w Gołańczy).
Plutonu zwiadowców – kolarzy,
Plutonu karabinów maszynowych,
Plutonu przeciwpancernego,
Drużyny łączności,
Drużyny pionierów,
Drużyny gospodarczej,
Działonu moździerzy,
Sekcji sanitarnej.
Dowództwo baonu i pododdziały specjalne stacjonowały w Wągrowcu. Dowódcą baonu był mjr. Aleksander Franciszek Lubik.
Z kolei strukturę BON „Żnin” typu „S” oparto o miasto. Tutaj utworzono dowództwo, pododdziały specjalne i 1 kompanię, 2 kompanię utworzono w Rogowie a 3 w Janowcu Wielkopolskim. Jednak były to specyficzne kompanie – wszystkie trzy były kompaniami karabinów maszynowych o strukturze „2 plutony ckm i 2 plutony strzeleckie w każdej”.
W skład tego baonu wchodziły również pododdziały specjalne: pluton przeciwpancerny, pluton broni towarzyszącej, drużyny: pionierów, łączności i gospodarcza oraz sekcja sanitarna i poczet dowódcy.
Możliwości bojowe oddziału wskazywały na jego charakter zbliżony do oddziałów fortecznych, sprawujących pieczę nad umocnioną pozycją obronną. Baonem dowodził mjr Stanisław Wojtulański. Dla obu utworzonych batalionów jednostką organizującą był 62 Pułk Piechoty Wielkopolskiej w Bydgoszczy.
Latem 1939 r. trwały intensywne prace polowe nad przygotowaniem urządzeń obronnych. Wysunięta linia obrony wzdłuż jezior wągrowieckich i żnińskich została umocniona nie tylko obiektami drewniano-ziemnymi, ale także wyposażona w 15 betonowych schronów bojowych, w tym tylko 6 ukończonych.
Według autorów monografii Armii „Poznań”. Do chwili wybuchu wojny prace fortyfikacyjne zrealizowane zostały na linii osłonowej w 80% a na linii zasadniczej nie więcej niż 30-40%. Jednak według oceny dowódcy Armii „Poznań” gen. Tadeusza Kutrzeby (1886-1947)[2] Północne skrzydło Armii Poznań stało w rejonie Żnina na pierwszej i ostatniej pozycji. Było to korzystne dlatego, że obsada Żnina miała wyraźne zadanie trwania na miejscu. Nie było tutaj przestrzeni do walki na przedpolu, więc trzeba było dłużej wytrwać na miejscu – lecz waga terenu i warunków lokalnych sprzyjających obronie była tak duża, że obszar Żnina można było uważać za silny.
Prace fortyfikacyjne podjęto też w okolicy Kcyni.
Kiedy w marcu 1939 r. stało się jasne, że wojny z Niemcami uniknąć się nie da – przystąpiono do formowania armii polskich, którym powierzono poszczególne odcinki obrony.
Dnia 23.III.1939 r. obrona Wielkopolski została powierzona Armii „Poznań” pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby. W jej skład weszły 14, 17, 25, i 26 Dywizja Piechoty (dalej stosuje się skrót: DP). Ta ostatnia została podporządkowana Armii z odwodu Naczelnego Wodza. Wielkopolska Brygada Kawalerii, Kaliska Brygada ON, Poznańska Brygada ON – łącznie:
Batalionów piechoty – 55,
Szwadronów kawalerii – 19,
Dział polowych – 240,
Dział przeciwlotniczych – 18,
Czołgów rozpoznawczych – 65,
Pociągi pancerne – 2 „Danuta”, i „Poznańczyk”
Samolotów – 48.
1.IX.1939 r. na obszar operacyjny Armii przybyła Podolska Brygada Kawalerii. Zadania Armii miały charakter wybitnie obronny i nie przewidywały przynajmniej w początkowym okresie działań, trwałego utrzymywania terenu. Plan działań sprowadzał się generalnie do trzech celów:
1) Możliwie długiego opóźniania na przedpolu,
2) Przejście do obrony na wyznaczonej linii, określanej jako ostateczna linia obrony,
3) Ubezpieczenia własnym działaniem skrzydeł sąsiadów (Armia „Pomorze” na północy i Armii „Łódź” na południu).
Koncepcja obrony opierała się na dwóch liniach umocnień. Elementem jednej z nich był Samodzielny Ośrodek Oporu „Dobieszewo”. Tam znajdowały się w dniu 1.IX.1939 r. nie w pełni wartościowe schrony bojowe i okopy piechoty.
Zorganizowanie wysuniętej linii osłony na prawym skrzydle Armii „Poznań” począwszy od Wągrowca do Nakła nad Notecią powierzono 26 Skierniewickiej DP płk. Adama Brzechwy-Ajdukiewicza (1894-1954)[3]. Jednostkę wzmacniały miejscowe BON „Kcynia”, „Żnin” i „Wągrowiec”, 82 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych, pociąg pancerny „Danuta” oraz przeznaczone do budowy umocnień rezerwowe kompanie saperów i grupa fortyfikacyjna nr 92. Ponadto podporządkowano jej placówki i komisariaty Straży Granicznej oraz Inspektoraty.
Dywizja w okresie pokojowym stacjonowała na terenie Dowództwa Okręgu Korpusu nr 4 (z siedzibą w Łodzi), jednak zgodnie z rozkazem Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, miała wejść w skład Armii „Poznań” i przemieścić się na przewidziany dla niej rejon operacyjny.
Składała się z trzech pułków piechoty:
- 10 (garnizon w Łowiczu)
- 18 (garnizon w Skierniewicach)
- 37 (garnizon w Kutnie)
26 pułki artylerii lekkiej (dalej stosuje się skrót pal) – 3 dywizjony po 3 baterie, łącznie:
- 8 haubic 155 mm,
- 4 armaty 105 mm,
- 26 batalionu saperów,
- 26 kompanii łączności,26 baterii przeciwlotniczej,Szwadronu kawalerii dywizyjnej Kompanii sanitarnej
- Oraz pozostałych służb.
Dywizję zmobilizowano w trybie alarmowym 23 i 24.III.1939 r.
Po osiągnięciu pełnych stanów większość jednostek pozostała na terenie Dowództwa Okręgu Korpusu 4. Przesunięto je tylko poza granice garnizonów na tzw. Kwatery bezpieczeństwa, gdzie prowadziły intensywne ćwiczenia i odbywały szkołę ognia.
Do Wielkopolski przetransportowano jedynie 37 Pułk Piechoty (dalej stosuje się skrót: PP) wraz z 1 dywizjonem 26, które rozmieszczono w rejonie Wągrowiec-Żnin. Pozostałe oddziały przerzucono w okresie 4-11.VII.1939 r. Przejazdy transportów odbywały się wyłącznie nocą, a wyładunek następował w rejonie Kcynia-Gołańcz-Damasławek-Żnin-Szubin.
Rejon operacyjny podzielono na poszczególne odcinki obrony:
1) Przedpole obsadzone przez kawalerię dywizyjną w okolicach Margonina oraz kompanię kolarzy w rejonie Rogoźna;
2) Odcinek „Gołańcz” obsadzony przez 10 PP (bez kompanii strzelców i plutonu ckm) BON „Kcynia” i 3 dywizjon pal. Obszar podzielono na powiązane ze sobą Samodzielne Odcinki Oporu „Gołańcz”, „Dobieszewo”, „Grocholin”, „Kcynia”
3) Odcinek „Wągrowiec” obsadzony przez 37 PP (bez 3 Batalionu), BON „Wągrowiec” i 1 dywizjon 26 pal;
4) Odcinek „Dębogóra” obsadzony przez 3 batalion 18 PP i 5 baterię 26 pal. Na skrzydle batalionu znajdowały się jednostki ON „Nakło” i „Kcynia”, dotykające rzeki Noteć, która stanowiła linię rozgraniczenia pomiędzy armiami „Poznań” i „Pomorze”. Za rzeką stacjonował 3 batalion 59 PP 15 Dywizji Armii „Pomorze”.
Koniec części pierwszej.
tekst: Stanisław Pilarski
[1] Józef Parczyński urodził się 14.II.1897 r. w Częstochowie. Ukończył gimnazjum filologiczne w Częstochowie w 1915 r. W latach 1916-1918 był członkiem częstochowskiego okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej, a po odzyskaniu niepodległości wstąpił w listopadzie 1918 r. do Szkoły Podchorążych w Warszawie. Od czerwca 1919 r. jako podporucznik walczył w składzie 34 Pułku Piechoty na froncie wołyńskim wojny polsko-bolszewickiej. W czasie walk wykazał się odwagą i po zakończeniu wojny został awansowany do stopnia porucznika. W okresie pokoju służył początkowo w 34 Pułku Piechoty w Białej Podlaskiej, po czym od 1926 r. pełnił funkcję kierownika wychowania fizycznego w Szkole Podchorążych Piechoty w Bydgoszczy. W 1928 r. został awansowany na kapitana. Ze stanowiska odszedł w 1933 r. i do 1936 był w randze majora dowódcą batalionu w 62 Pułku Piechoty, a następnie dowódcą Batalionu „Nakło” Obrony Narodowej w Nakle nad Notecią. W wojnie obronnej 1939 r. został ranny podczas bitwy nad Bzurą i trafił do niewoli. Skierowany do szpitala w Rawie Mazowieckiej, zbiegł z niego i przedostał się do Częstochowy, która jako miasto stanowiła jeden z trzech podobwodów częstochowskiego obwodu AK. Po wyzwoleniu Częstochowy przez Armię Czerwoną w styczniu 1945 r. został aresztowany przez NKWD i wywieziony na Półwysep Kolski. Powrócił do Polski pod koniec 1948 r., po czym przeprowadził się z rodziną do Katowic, w których podjął pracę jako kierownik magazynu w Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego. Zmarł 4.XI. 1965 r. w Katowicach. Opracowano na podstawie: www.wikipedia.pl
[2] Tadeusz Kutrzeba (ur. 15.IV.1886 r. w Krakowie, zm. 8.I.1947 w Londynie) – kapitan Sztabu Generalnego cesarskiej i królewskiej Armii, generał dywizji Wojska Polskiego II RP, dowódca Armii „Poznań”, podczas wojny obronnej 1939 r. 23.III.1939 r. Generalny Inspektor Sił Zbrojnych mianował go dowódcą Armii „Poznań”. Był twórcą i realizatorem zwrotu zaczepnego zwanego bitwą nad Bzurą, podczas którego dowodził połączonymi Armiami Poznań i Pomorze. Po przebiciu się z resztkami wojsk 22.IX.1939 r. do Warszawy, został na krótko zastępcą gen. Dyw. Juliusza Rommla, dowódcy Armii Warszawa. Następnie z jego upoważnienia prowadził rozmowy kapitulacyjne z dowódcą niemieckiej 8.Armii gen. Johannesem Blaskowitzem i 28.IX.1939 r. podpisał akt kapitulacji stolicy. W niewoli niemieckiej dzielił los tysięcy polskich oficerów, przebywając aż do końca wojny w obozach jenieckich kolejno w: Oflagu IV A Hohnenstein, Oflagu IV B Konigstein i Oflagu VII A Murnau na terenie Niemiec. Z jego inicjatywy zostały przygotowane w obozie w Murnau tajne kursy przygotowujące młodszych oficerów do egzaminu do Wyższej Szkoły Wojennej. Po wyzwoleniu obozu w kwietniu 1945 r. przez wojska amerykańskie objął przejściowo dowództwo nad przebywającymi tam oficerami, a w lipcu został wezwany do Londynu, gdzie otrzymał propozycję objęcia stanowiska ministra obrony narodowej. Nie przyjął jej jednak. Stanął natomiast na czele – powołanej rozkazem szefa Sztabu Głównego z 12.X.1945 r. – Komisji Historycznej Kampanii Wrześniowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Jednocześnie uczestniczył w tworzeniu Instytutu im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Powrót do kraju uniemożliwia mu jesienią 1946 r. nieuleczalna choroba (nowotwór), w wyniku której zmarł 8.I.1947 r. w londyńskim szpitalu. Pochowany został z honorami wojskowymi na cmentarzu Brookwood. Pośmiertnie uhonorowano go Orderem Wojennym Virtutti Militari III klasy. W 1957 r. jego prochy – zgodnie z ostatnią wolą – przewieziono do polski i pochowano w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Generał Tadeusz Kutrzeba był jednym z najbardziej wykształconych polskich wyższych dowódców. Zyskał opinię jednego z najwybitniejszych sztabowców II Rzeczpospolitej. Opracowano na podstawie wikipedia.pl (dostęp: 9.IX.2013 r.)
[3] Adam Józef Stanisław Brzechwa-Ajdukiewicz (ur. 20.III.1894 r. w Komornikach pod Wieliczką, zm. 6.IV.1954 r. w Londynie) – pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego. W marcu 1938 r. został dowódcą 26 DP w Skierniewicach. Na czele tej dywizji uczestniczył w walkach Armii Poznań a od 6.IX.1939 r. Armii „Pomorze”. Po zakończeniu działań wojennych przebywał w niewoli niemieckiej w oflagu VII A Murnau, z którego został uwolniony w kwietniu 1945 r. przez wojska amerykańskie Skierowany do Włoch, gdzie w czerwcu 1945 r. przydzielony został do 7 Dywizji Piechoty. Następnie został zastępcą dowódcy Jednostek Wojskowych na Środkowym Wschodzie. W 1947 r. przeniósł się do Wielkiej Brytanii, gdzie służył w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia. Po demobilizacji zamieszkał w Londynie. Zmarł 6.IV.1954 r. i został pochowany na cmentarzu Kensal Green. Naczelny Wódz, gen. Broni Władysław Anders mianował go pośmiertnie generałem brygady ze starszeństwem z 1.I.1964 r. Opracowano na podstawie wikipedia.pl (dostęp 9.IX.2013 r.).
